We spreken met Gerard Mostert, een energieke, bevlogen en enthousiaste wethouder over hoe je een nieuw dorp bouwt in een bestaande, sterk met elkaar verbonden gemeenschap. En over hoe je met de bijzondere geschiedenis van de omgeving meeneemt in je stedelijk plan. Ofwel hoe je het maatschappelijke met het fysieke domein kan verbinden.

Dorpscultuur als leidraad

Als wethouder staat hij voor de consistente lijn en visie die vanuit het college en gemeenteraad gericht is op het bouwen van Valkenhorst. Een visie die de verbondenheid benadrukt met de bestaande kernen, Katwijk, Rijnsburg en Valkenburg. “Katwijk kent een groot verenigingsleven en een hoge mate van maatschappelijke betrokkenheid en sociale cohesie”. Deze dorpscultuur was en is leidraad in de bouw van 5600 woningen op het voormalige marinevliegkamp Valkenburg.

Hoe je rekening kunt houden met een dorpscultuur in het fysieke domein? “De geplande fietsoverkluizingen zijn een goed voorbeeld hiervan. De fysieke verbinding ondersteunt de maatschappelijke verbinding en is een uitnodiging aan de gemeenschap om vooral te voet te gaan of de fiets te pakken. Ook langs de as van de lange en korte landingsbaan krijgen scholen een plek in het ontwerp met een langzame verkeersroute”.

Geïnspireerd door de historie

Het nieuwe plan is diep verbonden met de geschiedenis van het gebied. Letterlijk. “Voor de komst van het marinevliegkamp was het landbouwgebied en daarvoor liep er een krekenstructuur. Die structuur komt terug in het nieuwe plan. Er is maar één plek op de hele wereld waar een oude Romeinse militaire route, de Limes, kruist met de route naar de Atlantic Wall. En die kruising ligt hier. In Valkenhorst. Ook de torpedobunker uit de Koude Oorlog blijft bestaan. Ik woon hier al mijn hele leven maar wist dit nooit eerder. Mooi om op deze manier in een nieuwe dorpskern deze historie een plekje te geven. We hebben tegen de ontwikkelende partijen gezegd: laat u inspireren door de kennis van onze historische genootschappen. Zelfs in de hoofdstructuur van het plan zit het ingebakken.”

Anno 2025 draagt Mostert als wethouder de eindverantwoordelijkheid voor het plan. “Voor mij als wethouder was de grootste uitdaging hoe we de ambtelijke organisatie en de gemeente met 67.000 inwoners mee konden nemen in het plan om een nieuwe dorpskern te bouwen. Als raadslid was ik al betrokken bij dit vraagstuk of we überhaupt zouden gaan bouwen en hoeveel woningen dan. Een complexe opgave met verschillende grondeigenaren en het Rijksvastgoedbedrijf. Het was gaandeweg ontdekken dat dit heel groot zou gaan worden en veel van iedereen zou gaan vragen.”

Maatschappelijke verbinding en betaalbaarheid

Met de focus op de maatschappelijk verbinding kwam ook de betaalbaarheid steeds meer naar voren. De exploitatie van de oorspronkelijke ideeën, o.a. parkeren onder de grond, was onvoldoende dragend, maar een ontwikkeling als Valkenhorst bouw je ook niet zonder concessies te doen aan elkaar. De woningmarkt stond al onder druk en het politieke debat werd nog niet zo gevoerd als nu: het realiseren van het dorp van de toekomst was ingewikkeld. Het Rijksvastgoedbedrijf is niet de makkelijkste partner: hier zat voor mijzelf de grootste uitdaging. Het doorgronden van hoe de rijksoverheid werkt, wie heeft de regie, wie zit waar aan de knoppen. Als gemeente hebben we een lobbystrategie op ingezet op de realisatie van een hoger percentage sociale woningbouw. Met succes: er kwamen 600 betaalbare woningen meer in het plan.

Het oplijnen van de gemeentelijke organisatie en voorbereiden op zo’n grote opgave was een ander belangrijk aspect. We hielden rekening met het effect van zo’n grote ontwikkeling op mensen die hier al heel lang rond lopen. Waar het kan hebben we bestaande kennis en kunde ingezet, maar we ontkwamen er ook niet aan om mensen in te huren. Binnen de gemeente gaat het ook om het organiseren van de beheerorganisatie na realisatie van de wijk. Je ziet nu een organisatie die zich daarvan bewust is en ook een grote bijdrage kan en wil leveren.

Tijdens de totstandkoming van de plannen, werd het spel met collega overheden ook steeds ingewikkelder. Spelregels die veranderde tijdens het planproces, een nieuw rekenmodel van het RIVM voor stikstof bracht weer nieuwe uitdagingen terwijl het bestemmingsplan eigenlijk al gereed was. Als wethouder ben ik inmiddels ook halve deskundige op het gebied van stikstof. Het moet wel allemaal gefikst worden.

Kracht van de gemeenschap

Het culturele is voor Katwijk heel belangrijk: dat mensen die hier komen wonen ook een relatie gaan voelen met de buurt en de gemeenschap. We kunnen hier beperkt op sturen als overheid maar wat we wel kunnen doen is naar elkaar omzien. De kracht van onze gemeenschap is een antwoord op toekomstige problemen zoals vergrijzing en vereenzaming. Ook al zien we dit niet direct terug in de begroting maar ik geloof dat we dat wat we kunnen doen, ook moeten doen. We weten dat er een gemêleerd publiek komt wonen. Niet alleen uit onze eigen gemeenten maar ook uit Leiden, Den Haag en de bollenstreek. Valkenhorst is een nieuwe dorpskern binnen eigenstandige dorpen die Katwijk vormen. De organisatie-kracht van het verenigingsleven en de gemeenschapsvorm uit de huidige kernen zetten we in om plek te geven in het nieuwe dorp. Katwijk heeft niet voor niets de grootste Oranjeverenigingen van Nederland”.

Het bouwen van Valkenhorst wachtte al geruime tijd op een uitspraak van de Raad van Staten. Deze is in december gekomen en heeft geleid tot een zogenaamde bestuurlijke lus waarin de gemeente haar plannen op 3 punten nader moet onderbouwen. Dit gaat over o.a. de recreatiedruk op de omliggende duinen en een toelichting op de bouwhoogte.

Habitats waarborgen

“Het is toch wel fascinerend hoe we dit in Nederland hebben geregeld. Voor de bouw van 5600 woningen moeten wij aantonen wat het effect is op de habitats in de duinen door hardlopers, honden en wandelaars. Hoe toon je dit aan? En waarom worden aan ons deze vragen gesteld terwijl voor een project een klein aantal kilometers verderop deze vragen opeens geen rol meer spelen. Super ingewikkeld om daar een mouw aan te passen. Hoe kun je de habitats waarborgen, daar waar voorheen de zee gewoon af en aan naar binnen kwam. We maken het onszelf niet makkelijk in Nederland: het is juridisch buitengewoon ingewikkeld. Maar er ligt in ieder geval een uitspraak, al hebben wij 2 jaar lang daarop moeten wachten.

Er komt een moment voor onze inwoners dat het bestemmingsplan onherroepelijk wordt. Het is echter razend moeilijk om uit te leggen aan je bewoners waarom je nog niet aan het bouwen bent. Duinen zijn er toch ook om in te recreëren? Mijn antwoord is dat ik er in geloof dat het gaat lukken, al kost het veel tijd en energie. Het is toch mooi als de eerste bewoners komen, er een schwung in zo’n wijk ontstaat.

Inzetten op werkrelatie en werkcultuur

Met Ron Voskuilen hebben we veel ervaring binnengehaald. Als programmadirecteur van de gebiedsontwikkeling is hij een belangrijke spil in het organiseren van je binnen- en buitenboel en een goede werkrelatie met alle betrokkenen. Zeker als je vanuit een eerdere fase met elkaar terecht bent gekomen in een afstandelijke en minder constructieve sfeer is het toch belangrijk om je te realiseren dat je nog 20 jaar met elkaar verder moet. Ron heeft de relaties weer genormaliseerd en geprofessionaliseerd tussen alle betrokkenen. Professionaliseren is het inzetten op je werkrelatie en werkcultuur: goede mensen betrekken, de juiste persoon op de juiste plek. Iedereen blijven betrekken bij de voortgang, ook de mensen die je misschien 1 keer in de 3 maanden spreekt. Samen een team maken zodat het project van ons allemaal wordt. Iedereen heeft een rol te spelen”.

Een bevlogen wethouder. We zijn inmiddels ruim voorbij het afgesproken half uur dat was ingeruimd voor dit interview. We hangen aan zijn lippen. Valkenhorst. Een bijzondere gebiedsontwikkeling.

Vastgelopen systeem van voortdurende groei

Tijd voor de laatste vraag. Welke tips zou de wethouder nu aan raadsleden willen meegeven die aan het begin staan van een soortgelijke grote gebiedsontwikkeling? “Laat je regelmatig bijpraten door het projectteam: daar zitten de mensen die weten hoe het zit. Stukken lezen: altijd doen! Maar juist door de mensen te bevragen ben je als raadslid beter in staat om politieke keuzes en afwegingen te maken en te sturen. Het grootste verschil voor mij in mijn rol als wethouder is dat ik nu veel dieper in de materie zit en eindverantwoordelijk ben. Het is heel gaaf dat je mag werken aan de grootste opgave van de gemeente, dat je een nieuw dorp maakt en daar aan het begin van mag staan”.

Vooruit. De allerlaatste vraag. Wat kunnen we doen als gezamenlijke overheden om woningbouwopgaves samen sneller verder te brengen.

“In grotere, abstracte zin gaat het ook over een vastgelopen systeem van voortdurende groei. Individualisering en het ontwrichten van gemeenschapszin en de juridificeren daarvan. Het is ook een filosofische, systemische vraag”.

In het klein: hoe kunnen we het wel versnellen?

“Als je gezamenlijke mijlpalen hebt, dan kun je elkaar daar op aanspreken: we hadden toch afgesproken dat… En dat begin met een goede planner. Daarnaast natuurlijk de goede mensen op de juiste plek zodat je het  vervolgens goed kan organiseren. De ingewikkeldheden blijf je voorlopig nog wel tegenkomen. Maar een belangrijke eerste stap is goed met elkaar omgaan, een deugdelijke planning, voortgang bewaken en elkaar spreken en aanspreken. En soms ook wel wat druk zetten: onder druk worden dingen vloeibaar. Er is altijd een keuze: maar we kiezen vaak niet. Politiek gezien kiezen we niet duidelijk tussen bouwen, natuur en economische ontwikkeling. Het Nationaal Programma Landelijke gebied is bijvoorbeeld gestopt terwijl dat nu juist nodig is. Als je blijft samenwerken, heldere afspraken maakt, elkaar aanspreekt en goede mensen op de belangrijke posities zet, kun je toch veel voor elkaar krijgen, ook in deze ingewikkelde tijd.