door Laurens Kamps (Adviseur Ruimtelijke Ontwikkeling bij VPRC | Projectmanager Gemeente Amsterdam | Adviseur Rotterdam the Hague Innovation Airport) en Maud Poels (Adviseur Ruimtelijke Ontwikkeling bij VPRC, Gemeente Amsterdam). Met een goede opleiding en ondersteunende rollen bij aansprekende opdrachten van ons bureau vertolken zij de oproep van de nieuwe generatie van professionals die, misschien wel sneller dan nu voorzien, invloedrijke posities moeten krijgen in de ruimtelijke inrichting van ons land. Het artikel doet de ervaren partners van VPRC beseffen dat we niet aan onze jongeren hoeven voor te schrijven wat goed voor ze is.
Het Poldermodel: maximaal draagvlak voor halve maatregelen
Steeds vaker zijn de effecten van de klimaatverandering voelbaar in Nederland, waar we met zijn allen last van hebben. Er zijn meer en zwaardere stormen, meer stortregens en langere periodes van droogte en hitte (Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, 2022). De invloed van de klimaatverandering wordt ook steeds groter op de gebouwde omgeving en de ruimtelijke ordening. Om de kwaliteit van de ruimtelijke ordening hoog te houden en Nederland te beschermen tegen de effecten van de klimaatverandering zal de gebouwde omgeving zich moeten aanpassen. Het is belangrijk dat de klimaatadaptatie verbonden wordt aan de opgaves die nu voor ons liggen (kennisportaal klimaatadaptatie, z.d.). Tot dusver maken we daarin de benodigde keuzes veelal als gewogen overweging vanuit een samenwerking. Dit karakteristieke Nederlandse poldermodel kost bij besluitvorming en implementatie veel tijd. Maar wat als we met de huidige situatie van de klimaatverandering deze tijd niet meer hebben?
Wereldwijd staat Nederland bekend om het poldermodel, waarbij alle belangen zorgvuldig worden afgewogen alvorens er keuzes worden gemaakt en knopen worden doorgehakt. Vaak wordt het poldermodel als succesvol bestempeld vanwege het creëren van consensus en dus draagvlak onder een zo groot mogelijke afspiegeling van de bevolking (Business Insider Nederland, 2022; Merge Speaks, 2021). De keerzijde hiervan is echter dat het vele afstemmen, afwegen en de zoektocht naar de middenweg het besluitvormingsproces kan vertragen. En er zelfs toe zou kunnen leiden dat er geen knopen doorgehakt worden (Merge Speaks, 2021). Besluiten die uiteindelijk worden genomen, zijn als resultante ook veelal afgezwakte vormen van de initiële insteek om het voorliggende probleem aan te pakken. Halve maatregelen met een zo groot mogelijk draagvlak.
Nederland waterland
Nederland is bijzonder kwetsbaar voor versnelde klimaatverandering. Niet alleen ligt ons land voor een groot deel onder de waterspiegel en doorkruisen grote rivieren ons land; het zwaartepunt van onze bevolkingsdichtheid is gelegen in gebieden waar een groter risico bestaat op ingrijpende effecten van klimaatverandering. De effecten zijn al zichtbaar in de hevige stortbuien en stormen, de veranderende temperaturen en de droogte. Inmiddels is enige scepsis over het veranderende klimaat ingehaald door een jaarlijkse regen van weerrecords en is duidelijk geworden dat zelfs in het geval er vanaf nu geen broeikasgassen meer worden uitgestoten, het klimaat nog jaren door verandert. We stoppen echter nog niet met uitstoten, en voorspeld wordt dat de effecten van klimaatverandering in de komende jaren verder zullen intensiveren (Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, 2022).
Daarbij wonen we als Nederlanders – het dichtstbevolkte en laagstgelegen land van Europa – massaal in risicogebieden, en het plan is om nog (veel) meer woningen te gaan verwezenlijken in gebieden met toenemende risico’s van overstroming, extreme hitte en andere effecten van klimaatverandering. Naast de klimaatverandering hebben we te maken met woningnood. De komende jaren worden er een miljoen woningen bijgebouwd. Om te zorgen dat deze woningen veilig zijn en blijven, zullen we goed moeten nadenken over waar deze woningen gerealiseerd worden. Zo zijn veel gebieden in het westen van het land een risicogebied vanwege de lage ligging. Toch is dit gebied een gewenste locatie voor nieuwe woningen omdat hier een grote vraag naar woningen is en er dus (op de korte termijn) veel geld te verdienen is. Daarbij is er een grote vraag voor woningen nabij het water, waarvoor mensen graag extra geld betalen. Voor de veiligheid en toekomstbestendigheid moeten we daarom niet alleen mitigeren, maar ook adapteren, als Nederlanders.
Dat klimaatverandering ook voor overstromingsgevaren zorgt in ons land wordt steeds duidelijker. Een bij menig Nederlander vers in het geheugen gegrift voorbeeld is wat er vorig jaar gebeurde in onder andere Valkenburg. De overstromingen leidden tot enorme schade in de stad zelf en het liep ternauwernood goed af bij de afwatering richting de Noordzee.
“Om overstromingen in Valkenburg bij een situatie zoals die in juli 2021 te voorkomen, zou minimaal 6 tot 10 miljoen m3 water geborgen moeten worden. Dit volume is bepaald door te kijken naar de afvoeren in Valkenburg die hoger waren dan de zogenaamde bankfull afvoer, ofwel de afvoer waarbij de Geul buiten haar oevers treedt. Als we de afvoergolf op dit niveau aftoppen, dan komen we op een volume van te veel water van ruim 6 miljoen m3. Om deze hoeveelheid daadwerkelijk in buffers geborgen te krijgen is al snel circa 50% extra volume nodig. Dat betekent dat zo’n 10 miljoen m3 aan bufferruimte bovenstrooms van Valkenburg moet worden gevonden. Er valt dan niet te ontkomen aan rigoureuze ingrepen in het landschap, waaronder dwarsdammen op de dalbodem en op veel plaatsen dijkjes rondom bebouwing.” (Bron: analyse overstroming Valkenburg, door Deltares d.d. 26 april 2022)
Terug naar het gemeenschappelijke belang
Veranderingen in het klimaat komen snel, en de besluiten en mitigerende ingrepen duren lang. Er ligt een spanningsveld tussen willen polderen en het beschermen van grote delen van de bevolking omdat de vocal minority een grote invloed op het debat kan hebben. Maar dwingt de klimaatverandering ons niet om het gemeenschappelijke belang onder ogen te gaan zien? We hebben niet meer de tijd om langdurige trajecten te doorlopen om besluiten te nemen en daarmee uit te komen op halve maatregelen. Is het moment dan aangekomen om actie te ondernemen, ook al stoot je daarbij tegen enkele schenen? Ook de mensen bij wie de schenen horen hebben uiteindelijk namelijk belang en baat bij deze ingrepen.
Het voorbeeld van Valkenburg laat zien dat, om dezelfde of nog veel ergere situaties te voorkomen, er enorme investeringen nodig zijn in onze leefomgevingen en de manier waarop we met onze ruimte en steden omgaan. Feit is dat Valkenburg in de spotlight is gekomen vanwege de ramp die daar heeft plaatsgevonden, maar dat soortgelijke rampen op andere plaatsen in ons land net zo goed kunnen gebeuren. Door vroegtijdig risico’s te signaleren en te investeren in passende oplossingen door klimaatadaptief te bouwen, voorkomen we (deels) overstromingsgevaren die een veiligheidsrisico vormen. Daarbij kunnen op lange termijn kosten en schade voorkomen worden door nu te investeren. Uiteraard gebeurt dit al, maar de echte versnelling in besluitvorming en het maken van scherpe keuzes vindt veelal pas plaats als het kwaad al geschied is. En dat is niet gek in een land waar belangen worden gewogen en grote investeringen op voorhand een impopulaire keuze zijn.
Ondanks dat het onzeker blijft hoe vergaand de effecten van de klimaatverandering zullen zijn, moeten we dus actie ondernemen, met name in de gebouwde (en nog te bouwen) omgeving. Het maken van een keuze in de mate van adaptatie hierin blijkt lastig. Het blijft onzeker van welk scenario we uit moeten gaan. Immers, wanneer we te weinig investeren en adapteren zullen we veel overlast en reparatiekosten hebben. Maar wanneer we te veel investeren, zijn er andere opgaves die met overbodige investeringen reeds aangepakt hadden kunnen worden.
De durf om keuzes te maken
Het is dus niet alleen tijd voor actie, maar vooral ook voor het maken van scherpe keuzes. En hierin kunnen we niet alle belangen behartigen. We moeten daarom van het maatschappelijke belang uitgaan. Daarvoor moeten we harde keuzes maken die niet alleen de korte, maar vooral ook de lange termijn onder ogen zien. Dat scheelt uiteindelijk geld, draagvlak en levens.
De ambities van het realiseren van extra woningen en de klimaatadaptatie veroorzaken daarin een spanning (Catch Legal, 2022). Nederland zal zich efficiënter moeten voorbereiden op de effecten van de klimaatverandering. Als dit niet tijdig gebeurt, zullen er onomkeerbare gevolgen voelbaar zijn voor zowel de huidige als de toekomstige gebouwde omgeving. Wanneer er geen, te weinig of de verkeerde maatregelen worden getroffen, zullen de huidige woningvoorraad en de geplande woningen (deels) letterlijk en figuurlijk onder water komen te staan (Catch Legal, 2022).
We moeten daarom bereid zijn keuzes te maken die het gemeenschappelijk belang dienen. Daarin is het dikwijls niet mogelijk alle betrokkenen in detail mee te nemen in de besluitvormingsprocedures. Maar wanneer we Nederland op zowel de korte als lange termijn veilig willen houden, dan is dit het moment om te durven doen, knopen door te hakken. Het poldermodel lijkt daarin niet de juiste vorm om de urgentie van de klimaatverandering het hoofd te kunnen bieden. Hoe kan Nederland en het poldermodel mee veranderen met de veranderende wereld? Is het poldermodel nog het juiste model om de uitdagingen het hoofd te bieden? Hoe zou het model aangepast kunnen worden en krijgen we dat maatschappelijk en politiek door de beugel? Dit zijn vragen waarover we nu na moeten denken om tijdig en effectief om te gaan met wat er op ons afkomt. De tijd is aangebroken om keuzes te maken, om ons hoofd boven water te houden.
Bronnen
Business Insider Nederland. (2022, 21 september). Besluiteloosheid is veel erger dan een foute beslissing.
Catch Legal. (2022, 11 februari). Advies van de deltacommissaris benoemt mogelijke gevolgen voor toekomstige woningbouwplannen.
Kennisportaal klimaatadaptatie. (z.d.) Gebouwde omgeving en ruimtelijke ordening.
Merge Speaks. (2021, 3 november). Decision-making by consensus – Dutch style.
Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. (2022, 1 augustus). Klimaatverandering en gevolgen.